مساله احسن بودن نظام هستی، همواره برای بسیاری از متفکران، به ویژه فیلسوفان و متکلمان اسلامی مورد توجه بوده است؛ و بحثهای دامنه داری از دیر زمان بین دو طیف از اندیشمندان، به عنوان منکران و موافقان رخ داده است. این مساله اکنون نیز با توجه به رشد فکری و علمی بشر درباره نظام پیچیده و دقیق جهان هستی مورد توجه است. بحث نظام احسن از طرفی به علم و حکمت و غایتمندی افعال الهی بستگی دارد و از طرف دیگر می تواند پاسخی برای شبهات مربوط به نقایص و شروری که در جهان هستی مشاهده می کنیم، باشد. لذا کنکاش در این زمینه می تواند در رشد و اعتلای معرفت دینی و نگاه عقلانی به دین نقش اساسی داشته باشد. از سوی دیگر، ضرورت اعتقاد به کمال و علم و قدرت الهی ایجاب می کند که شبهات گوناگونی که درباره شرور و وجود نقصها و کاستی های نظام آفرینش مطرح می شود را مدافعان خردورز و دین باور با دفاع عقلی و فلسفی پاسخ گویند و نظام احسن و حکیمانه نظام خلقت، و عادلانه بودن نظام تکوین و تشریع را با براهین عقلی مورد تبیین و اثبات قرار دهند.این نوشتار با بررسی مفهوم «نظام احسن» ضرورت و زمینه طرح این بحث در فلسفه را مورد توجه قرار داده و به تبیین دیدگاه ملاصدرا و بررسی دلایل مدافعان این نظریه و منکران آن پرداخته است، بدین دلیل که این موضوع هم از جنبه کلامی و دینی اهمیت دارد و هم به عنوان یک بحث کاملا فلسفی می تواند در تحکیم مبانی نظری الهیات و کلام اسلامی کاربرد داشته باشد و در مباحث مهم کلامی نظیر بحث شرور، و بحث غایتمندی افعال الهی، برهان نظم و جهان شناختی، بحث علم و قدرت و حکمت حق تعالی مورد توجه قرار گیرد. با این رویکرد، این نوشتار به تبیین این مساله و طرح و مبانی فلسفی آن پرداخته و قریب به ده دلیل را صورت بندی و ارایه نموده است و در پایان نیز به نقد و بررسی برخی شبهات نظام احسن پرداخته است.

نظام احسن به معنای بهترین وکامل ترین نظامی که خدا آفریده است پرسش این است که آیا نظام آفرینش فعلی کامل ترین جهان ممکن است. آیا با وجود علم وقدرت وخیر خواهی خدا آفرینش دنیایی کامل تر ازاین عالم ممکن نبوده است؟ آفرینشی که در آن هیچ شر وزشتی نباشد. ملاصدرا با توجه به صفات کمالی خدا مانند علم, حکمت, قدرت, رضایت الهی, و وجود مقتضی و نبود مانع در آفرینش با تبیین وتحلیل عقلی اثبات می کند که کامل تر از آفرینش کنونی قابل تصور نیست. از این رونظام آفرینش فعلی کامل ترین نظام ممکنی است که خدایتعالی آفریده است. چرا که اگر کامل تراز آن, شدنی بود با وجود مقتضی ونبود مانع, آن را می آفرید از این رو جهان کنونی با وجود شر قلیل کامل ترین جهان ممکنی است که خدا آفریده است. آنچه در این پژوهش خواهد آمد مبانی ودلایل عقلی و وحیانی حکمت متعالیه در اثبات کاملیت جهان موجود با وجود برخی از شرور وتحلیل وبررسی آن با توجه به آثارفلسفی وتفسیری صدرالمتالهین شیرازی وبرخی از پیروان حکمت متعالیه است.

«نظام احسن» یکی از مباحث مهم فلسفی است که در اندیشه فلاسفه اسلامی، به طور عام، و در دستگاه فلسفی ملاصدرا، به طور خاص، جایگاه ویژه ای دارد. فلاسفه و دیگر دانشمندان همیشه این سوال را در ذهن داشته اند که آیا نظام جهان موجود بهترین نظام است یا خیر؟ در آغاز، این طور به نظر می رسد که جهان عاری از هر گونه نقص و شر، همانا بهترین نظام است؛ از این رو، این سوال مطرح می شود که چرا جهان حاضر چنین نیست؟از طرف دیگر با پیشرفت علوم، و طرح نظریه های گوناگون، هر روز پدیده ای از رازهای طبیعت برداشته می شود و معلوم می گردد که نظام جهان، از نظر علوم، بسیار پیچیده و دقیق است. بنابراین، از یک سو، دانشمندان خویش را با نظامی برتر رویارو می بینند و از سوی دیگر، وجود شرور و نقایص شبهه برتر نبودن نظام جان را به ذهن می رساند. اما فلاسفه با اثبات نظام احسن، و طرح مباحث مختلف در زمینه آن، این تعارض ظاهری را برطرف کرده اند.ملاصدرا بر پایه نظام فلسفی خود – حکمت متعالیه – جهان هستی را برآمده از نظام ربانی دانسته که در این صورت، دارای بهترین شکل ممکن است. در این مقاله، با توجه به جامع ترین کتاب فلسفی ملاصدرا – که همان «اسفار اربعه» باشد – به بررسی دیدگاه او در این باره می پردازیم.

لطفا برای مشاهده چکیده به متن کامل (PDF) مراجعه فرمایید.

مقاله پیش رو در صدد پاسخ به این پرسش است که چگونه می توان نظام احسن را به عنوان یکی از مبانی جهان شناسی اقتصاد اسلامی معرفی کرد. فرضیه ای که مقاله در پی اثبات آن می باشد این است که نظام احسن که در فلسفه و کلام اسلامی مطرح است و با رویکرد قرآنی بیان می شود، می تواند به عنوان یکی از مبانی فلسفی اقتصاد اسلامی اخذ شده و در نظریه پردازی های اقتصاد اسلامی به عنوان یک پیش فرض نقش آفرینی کند.از مهم ترین دستاوردهای مقاله این است که نشان می دهد چگونه آموزه های «قضا و قدر»، «سنت های الهی» و «خیر و شر» که از عناصر اصلی نظام احسن از دیدگاه قرآن کریم هستند، منافاتی با رشد و توسعه نداشته، بلکه تقویت کننده آن هستند.مقاله به لحاظ رویکرد مطالعه تطبیقی است و اقتصاد کلاسیک نیز مطالعه شده است. از آنجا که نظام احسن یک مفهوم فلسفی می باشد، نخست برداشت فلسفی از این مفهوم مطرح شده و سپس آثار آن در اقتصاد معرفی شده است؛ به لحاظ تفسیری نیز روش تحلیلی - عقلی اتخاذ شده است. پذیرش نظام احسن به عنوان یک مبنای فلسفی برای اقتصاد اسلامی، ایده جدیدی است که در مطالعات گذشته کمتر به چشم می خورد.

یکی از مسایل فلسفی - کلامی مربوط به اوصاف و افعال الهی این است که آیا نظام حاکم بر این جهان بهترین نظام ممکن است؟ و آیا لازمه چنین نظامی این است که هیچ شری در آن نباشد؟ و اصولا خلق چنین نظام ضرورت دارد یا خیر؟ از نظر لایب نیتس و ابن سینا حکیم، عالم، قادر و خیرخواه مطلق بودن خداوند مقتضی آن است که نظامی آفریده شود که در آن بالاترین و بیشترین کمالات تحقق یابد.هر دو فیلسوف معتقدند که شر امری است متحقق، اما نه از سنخ وجود بلکه از سنخ عدم و این که لازمه تحقق خیر کثیر تن دادن به شر قلیل می باشد. اما آن چه این دو فیلسوف را از هم جدا می کند این است که خلق نظام احسن از نظر ابن سینا بر اساس یک ضرورت فلسفی صورت گرفته است در حالی که لایب نیتس انتخاب نظام احسن را از میان همه نظام های ممکن دیگر امری ممکن تلقی می کند و اگر ضرورتی هم در این جا احساس می شود فقط یک ضرورت اخلاقی است.

عنایت از نظر ابن سینا به مفهوم احاطه علمی حق تعالی به کل موجودات با بهترین نظام و بنا بر نیکوترین وجه ممکن است. وی علم عنایی را منبع فیضان خیر در عالم هستی می داند و نظامی که بر این اساس صورت می پذیرد، نظام احسن می نامد.ابن سینا شر را عدم شی یا عدم کمالی برای موجود می داند و موجودات را در دو گروه قرار می دهد: خیر محض که از هر شر و فسادی مبری است؛ امری که خیر و منفعت آن با شری عارضی همراه است. از نظر ابن سینا، چنین اموری با وجود احتمال شری که خداوند سبحان به سبب یا به همراه آن ها رخ می دهد، خیر محسوب می شوند. عنایت و فیاضیت الهی اقتضا می کند که خداوند سبحان علاوه بر خیر محض، موجوداتی را که دارای خیر کثیر و شر اندک هستند نیز بیافریند. در حکمت سینوی، شرور نه با وجود که مبدا خیرات است، ارتباط دارند و نه با اوصاف و افعال الهی. در فلسفه ابن سینا، هر گونه نقص در عالم هستی به ضعف و قصور قوابل مادی در عالم طبیعت مربوط می شوند. بر این اساس می توان گفت نظام احسن، نظامی است که از یک سو دارای کمال و خیر بیش تر، گسترده تر و برتر (در تمام عالم) و از سوی دیگر واجد نقایص و آفات کم تر و محدودتر (در عالم طبیعت) باشد.

مسئلۀ شر از دشوارترین و بحث برانگیزترین مباحث کلامی -فلسفی است. بسیاری از اندیشمندان با طرح مسئلۀ «نظام احسن» درصدد پاسخگویی به این مسئله بوده اند. نظام احسن به معنای بهترین و کامل ترین نظامی است که خدا آفریده است. جان هاسپرس با این نظریه به مخالفت پرداخته است. ادلة او در دو حوزۀ «انسانی» و «جهانی» در سه سطح «عاجز بودن خدا»، «جاهل بودن خدا» و «خیرخواه نبودن خدا» بررسی و نقد خواهد شد. همچنین پاسخ های عرضه شده به هاسپرس، در دو لایة «پسینی» و «پیشی» قابل طرح است. هدف و پرسش اصلی مقاله، نقد ادلۀ هاسپرس در سطوح سه گانه در مسئلۀ نظام احسن است. ضرورت چنین مقاله ای، نپرداختن محققان، به ادلۀ هاسپرس در مسئلۀ نظام احسن است. روش این پژوهش، گردآوری داده ها، مطالعات کتابخانه ای، تحلیل عقلی، انتقادی و تحلیل مطالب، بر اساس منابع موجود در آثار جان هاسپرس است. مهم ترین نتیجۀ سطح اول، «اعطای به جا و حکیمانة آزادی به انسان» و «تفاوت ماهوی عالم ماده و آخرت» است. همچنین «ارادۀ عالمانه، حکیمانه و بدون ظلم» از یافته های سطح دوم تلقی می شود. «تعالی روح» و «مبدأ خیرات بودن شرور» نیز از نتایج به دست آمده در سطح سوم است.